Nghề trồng dâu nuôi tằm, ươm tơ không chỉ là một hoạt động kinh tế mà còn là một phần di sản văn hóa đặc sắc của Việt Nam, được lưu truyền qua bao thế hệ. Tại vùng đất Bắc Giang, nghề truyền thống này đã bén rễ sâu đậm, đặc biệt tại hai làng nghề nổi tiếng là Mai Thượng (Hiệp Hòa) và Hợp Thịnh. Hãy cùng Du lịch khắp thế gian khám phá hành trình tìm hiểu nghề trồng dâu nuôi tằm ở Bắc Giang, nơi những sợi tơ óng ả được dệt nên từ sự cần cù, tỉ mỉ và tinh hoa văn hóa của người dân địa phương.
Làng nghề Mai Thượng: Nơi lưu giữ hồn cốt nghề tằm tơ hơn 800 năm
Nằm hiền hòa bên dòng sông Cầu thơ mộng, làng Mai Thượng thuộc xã Mai Đình, huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang, tự hào là một trong những cái nôi của nghề trồng dâu nuôi tằm lâu đời nhất Việt Nam. Với lịch sử hơn 800 năm hình thành và phát triển, nghề tằm tơ Mai Thượng đã được UBND tỉnh Bắc Giang chính thức công nhận là làng nghề truyền thống vào năm 2010, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa đặc sắc của địa phương. Đến với Mai Thượng, du khách không chỉ được chiêm ngưỡng những nương dâu xanh mướt trải dài ven sông, mà còn được tận mắt chứng kiến quy trình nuôi tằm, ươm tơ tỉ mỉ, công phu, thấm đượm tinh hoa của người nghệ nhân làng nghề.
Từ xa xưa, người dân Mai Thượng đã gắn bó mật thiết với cây dâu, con tằm. Câu nói dân gian “nuôi lợn cả năm không bằng nuôi tằm một lứa” đã phần nào thể hiện được giá trị kinh tế mà nghề tằm tơ mang lại cho người dân nơi đây. Có thời điểm, nghề này đóng góp tới 70% thu nhập của nhiều gia đình trong làng. Mỗi nếp nhà ở Mai Thượng dường như đều có khung cửi, nong tằm, tiếng thoi đưa, tiếng xa kéo sợi vang vọng khắp xóm làng, tạo nên một không gian văn hóa đặc trưng của vùng quê Bắc Bộ.
Nương dâu xanh mướt ven sông Cầu, nguồn sống của làng nghề tằm tơ Mai Thượng
Để tạo ra những sản phẩm tơ tằm chất lượng, người dân Mai Thượng đã đúc kết và truyền lại cho nhau những kinh nghiệm quý báu trong nghề trồng dâu nuôi tằm. Từ việc chọn giống dâu, chăm sóc nương dâu, đến kỹ thuật nuôi tằm, ươm tơ đều đòi hỏi sự tỉ mỉ, cẩn trọng và am hiểu sâu sắc về đặc tính sinh trưởng của cây dâu, con tằm.
Quy trình nuôi tằm công phu, tỉ mỉ của người dân Mai Thượng
Nghề nuôi tằm ở Mai Thượng không chỉ là công việc mưu sinh mà còn là một nghệ thuật, đòi hỏi sự chăm chút, tỉ mỉ như chăm sóc con mọn. Chính vì vậy, nghề này thường phù hợp với những gia đình có lao động thường xuyên ở nhà. Trong các công đoạn, nuôi tằm được xem là khâu quan trọng nhất, quyết định đến năng suất và chất lượng tơ kén.
Người nuôi tằm ở Mai Thượng luôn tuân thủ nghiêm ngặt quy trình nuôi tằm theo từng giai đoạn phát triển của tằm. Từ khi tằm còn nhỏ đến khi trưởng thành, trải qua 4 thời kỳ ngủ, người nuôi phải đảm bảo chế độ ăn uống, nhiệt độ, độ ẩm phù hợp. Kinh nghiệm truyền lại cho thấy, để tằm nhả tơ đều và cho kén chất lượng, cần cho tằm ăn dâu đúng giờ, thường là 2 tiếng một lần sau khi tằm qua các thời kỳ ngủ.
Người dân Mai Thượng chăm sóc tằm, công đoạn quan trọng quyết định chất lượng tơ
Đặc biệt, khi tằm chín vàng, chuẩn bị nhả tơ, công đoạn bắt tằm lên né đóng kén đòi hỏi sự nhanh nhẹn, khéo léo để tránh làm tằm bị “cay mắt”, ảnh hưởng đến chất lượng kén. Tinh thần đoàn kết, tương trợ lẫn nhau cũng là một nét đẹp văn hóa của người dân Mai Thượng trong nghề nuôi tằm. Khi đến mùa bắt né, chỉ cần một lời gọi, hàng xóm láng giềng sẵn sàng đến giúp đỡ, tạo nên một không khí lao động ấm áp, nghĩa tình.
Công đoạn cuối cùng để hoàn thiện quy trình nuôi tằm là “hong nắng” và “sương sấy” kén. Người nuôi tằm phải phơi kén dưới nắng nhẹ hoặc sấy ở nhiệt độ vừa phải để kén khô, thơm, không bị mốc, đồng thời giúp sợi tơ trở nên vàng óng và dễ dàng ươm tơ hơn.
Mối quan hệ gắn bó mật thiết giữa trồng dâu, nuôi tằm và ươm tơ được người dân Mai Thượng hiểu rõ hơn ai hết. Họ luôn chú trọng đến khâu trồng dâu, bởi lá dâu là thức ăn duy nhất của tằm, quyết định trực tiếp đến chất lượng tơ. Lá dâu phải sạch, không bị nhiễm thuốc trừ sâu hay hóa chất, đặc biệt không được trồng gần các loại cây có mùi như thuốc lào, ớt…
Hợp Thịnh: Làng nghề tằm tơ kiên trì vượt qua thăng trầm
Cùng với Mai Thượng, Hợp Thịnh là một xã khác của huyện Hiệp Hòa cũng nổi tiếng với nghề trồng dâu nuôi tằm lâu đời. Nghề “ăn cơm đứng” ở Hợp Thịnh đã trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm, có lúc tưởng chừng như mai một, nhưng người dân nơi đây vẫn kiên trì bám trụ, gìn giữ nghề truyền thống của cha ông.
Hiện nay, xã Hợp Thịnh có hơn 1.400 hộ gia đình trồng dâu nuôi tằm với diện tích dâu khoảng trên 40 ha. Thôn Ninh Tào được xem là vùng trồng dâu lớn nhất xã, hầu như nhà nào cũng nuôi tằm, có nhà nuôi hàng chục nong. Các thôn ven sông Cầu như Đa Hội, Đồng Đạo, Hương Ninh cũng duy trì nghề trồng dâu nuôi tằm nhờ lợi thế đất bãi bồi phù sa màu mỡ, thích hợp cho cây dâu phát triển. Nghề tằm tơ không chỉ mang lại nguồn thu nhập ổn định mà còn góp phần tạo nên bản sắc văn hóa riêng cho vùng quê Hợp Thịnh.
Những nong kén vàng óng, thành quả của nghề trồng dâu nuôi tằm tại Bắc Giang
Dạo bước trên những con đường làng Hợp Thịnh, du khách sẽ dễ dàng bắt gặp hình ảnh những nương dâu xanh mướt trải dài, những nong kén vàng tươi được phơi trước hiên nhà, những khung cửi dệt lụa… Tất cả tạo nên một bức tranh làng quê thanh bình, trù phú, đậm đà bản sắc văn hóa Việt Nam.
Giá trị và tiềm năng của nghề trồng dâu nuôi tằm trong xã hội hiện đại
Trong cuộc sống hiện đại ngày nay, khi có nhiều loại vật liệu và công nghệ mới ra đời, sản phẩm tơ tằm vẫn giữ vững vị thế là một mặt hàng cao cấp, được ưa chuộng trong và ngoài nước. Vẻ đẹp tự nhiên, sự mềm mại, thoáng mát và sang trọng của tơ tằm là những yếu tố khiến sản phẩm này luôn có chỗ đứng vững chắc trên thị trường.
Nghề trồng dâu nuôi tằm không chỉ mang lại giá trị kinh tế mà còn góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống quý báu của dân tộc. Những làng nghề như Mai Thượng, Hợp Thịnh là những minh chứng sống động cho sự kết tinh giữa lao động cần cù, sáng tạo và tinh hoa văn hóa Việt Nam.
Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, nghề trồng dâu nuôi tằm ở Bắc Giang đang đứng trước những cơ hội lớn để mở rộng hợp tác, đầu tư sản xuất, tạo ra những sản phẩm tơ tằm độc đáo, nâng cao giá trị gia tăng cho ngành dệt may Việt Nam. Đồng thời, việc phát triển làng nghề theo hướng bền vững sẽ góp phần nâng cao thu nhập cho người dân, gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống, tạo nên những sản phẩm du lịch hấp dẫn, thu hút du khách trong và ngoài nước đến khám phá và trải nghiệm.
Kết luận
Hành trình tìm hiểu nghề trồng dâu nuôi tằm tại Bắc Giang, đặc biệt là ở làng nghề Mai Thượng và Hợp Thịnh, không chỉ là dịp để khám phá một nghề truyền thống độc đáo, mà còn là cơ hội để cảm nhận sâu sắc hơn về văn hóa, lịch sử và con người nơi đây. Nghề tằm tơ không chỉ là nguồn sống của bao thế hệ người dân Bắc Giang, mà còn là một phần di sản văn hóa cần được trân trọng, gìn giữ và phát huy. Bạn đã sẵn sàng cho một chuyến đi đến Bắc Giang để khám phá và trải nghiệm những điều thú vị về nghề trồng dâu nuôi tằm chưa?