Huế, cố đô trầm mặc và cổ kính, không chỉ nổi tiếng với vẻ đẹp nên thơ của sông Hương núi Ngự mà còn là nơi lưu giữ những dấu ấn vàng son của một thời đại phong kiến huy hoàng. Giữa lòng thành phố, Cung điện Hoàng Gia Huế sừng sững uy nghi, minh chứng cho quyền lực tối thượng của triều Nguyễn (1802-1945) và là một phần không thể tách rời của Quần thể Di tích Cố đô Huế, Di sản Văn hóa Thế giới được UNESCO công nhận. Trải qua gần hai thế kỷ, dù thời gian và chiến tranh đã để lại những vết hằn, Cung điện Hoàng Gia Huế vẫn hiên ngang đứng đó, kể câu chuyện về một triều đại, một nền văn hóa và một di sản kiến trúc độc đáo.
Lịch Sử Hình Thành Cung Điện Hoàng Gia Huế: Dấu Ấn Triều Nguyễn
Năm 1802, Nguyễn Phúc Ánh lật đổ nhà Tây Sơn, lên ngôi Hoàng đế Gia Long, khai sinh ra triều Nguyễn, triều đại phong kiến cuối cùng của Việt Nam. Ngay từ những năm đầu trị vì, vua Gia Long đã thể hiện tầm nhìn chiến lược khi quyết định chọn Huế làm kinh đô và bắt tay vào xây dựng Kinh thành Huế, một công trình đồ sộ bao gồm cả Hoàng Thành bên trong.
Ý tưởng về Kinh Thành Huế, và đặc biệt là Cung điện Hoàng Gia bên trong, được chính vua Gia Long phác thảo từ năm 1803. Để hiện thực hóa công trình vĩ đại này, nhà vua đã di dời 9 ngôi làng, cải tạo địa hình và hệ thống sông ngòi tự nhiên, tạo nên một hệ thống thủy đạo liên hoàn bao quanh và bên trong Kinh thành.
Hoàng Thành Huế, với mặt bằng hình vuông gần như hoàn chỉnh, được xây dựng bên trong Kinh Thành, trở thành trung tâm quyền lực tối cao của triều Nguyễn. Bên trong Hoàng Thành lại có Tử Cấm Thành, nơi ở và làm việc riêng của Hoàng đế và Hoàng gia. Quá trình xây dựng và phát triển Cung điện Hoàng Gia Huế có thể chia thành bốn giai đoạn chính, mỗi giai đoạn mang những đặc điểm riêng biệt, phản ánh sự thay đổi của thời cuộc và gu thẩm mỹ kiến trúc qua các thời kỳ:
- Giai đoạn 1 (Gia Long đến Minh Mạng): Đây là giai đoạn đặt nền móng và xây dựng cơ bản Cung điện Hoàng Gia Huế. Dưới thời Gia Long và Minh Mạng, các công trình quan trọng nhất của Hoàng Thành được hình thành, định hình nên bố cục không gian và quy mô kiến trúc ban đầu.
- Giai đoạn 2 (Thiệu Trị đến nửa đầu Tự Đức): Giai đoạn này tập trung vào việc tu sửa, mở rộng và hoàn thiện các công trình đã có. Các vua Thiệu Trị và Tự Đức chú trọng đến việc nâng cao chất lượng và vẻ đẹp của Cung điện, thể hiện sự tinh tế và cầu kỳ trong kiến trúc Nguyễn.
- Giai đoạn 3 (nửa sau Tự Đức đến Đồng Khánh): Đây là giai đoạn có phần chững lại do tình hình đất nước có nhiều biến động. Cung điện Hoàng Gia Huế vẫn được bảo dưỡng, sửa chữa nhưng quy mô xây dựng có phần thu nhỏ.
- Giai đoạn 4 (Khải Định đến Bảo Đại): Giai đoạn cuối cùng của triều Nguyễn chứng kiến sự giao thoa văn hóa Việt – Pháp, thể hiện trong kiến trúc Cung điện Hoàng Gia Huế. Kỹ thuật xây dựng mới và phong cách kiến trúc phương Tây bắt đầu ảnh hưởng đến các công trình được xây dựng hoặc tu sửa trong giai đoạn này.
Toàn cảnh Kinh Thành Huế sau năm 1805, một công trình kiến trúc đồ sộ và phức tạp được xây dựng dưới triều Nguyễn.
Kiến Trúc Độc Đáo Của Cung Điện Hoàng Gia Huế: Sự Hài Hòa Giữa Thiên Nhiên và Con Người
Cung điện Hoàng Gia Huế được xây dựng trên một khu đất hình vuông với diện tích rộng lớn, bao quanh bởi hệ thống tường thành kiên cố, cao khoảng 4,2m và dày 1,04m. Tổng thể kiến trúc Cung điện Hoàng Gia Huế thể hiện sự quy hoạch chặt chẽ, khoa học và tuân thủ nghiêm ngặt các nguyên tắc phong thủy phương Đông. Các khu vực chức năng được bố trí đăng đối qua trục Dũng Đạo, trục chính của Hoàng Thành, tạo nên sự cân bằng và hài hòa trong tổng thể không gian.
Cung điện Hoàng Gia Huế bao gồm 10 khu vực chức năng chính, mỗi khu vực mang một vai trò và ý nghĩa riêng biệt:
- Môn và Khuyết Đài: Hệ thống cổng và đài quan sát, là cửa ngõ vào Hoàng Thành. Ngọ Môn, với kiến trúc lầu ngũ phụng độc đáo, là cổng chính phía Nam, biểu tượng của Cung điện Hoàng Gia Huế.
- Ngoại Triều: Khu vực hành chính trung tâm, nơi diễn ra các nghi lễ triều đình quan trọng, tiêu biểu là điện Thái Hòa, nơi vua thiết triều.
- Thái Miếu: Khu vực thờ cúng các vị Chúa Nguyễn, những người có công khai phá và xây dựng cơ nghiệp cho triều Nguyễn.
- Thế Miếu: Nơi thờ các vị Hoàng đế triều Nguyễn, thể hiện lòng tôn kính và đạo hiếu của con cháu đối với tổ tiên.
- Tử Cấm Thành: Khu vực riêng tư của Hoàng đế và Hoàng gia, bao gồm nhiều cung điện, lầu gác và vườn thượng uyển, là nơi ở và làm việc của bậc thiên tử.
- Nội Vụ Phủ: Cơ quan quản lý tài sản và kho báu của Hoàng gia, đảm bảo nguồn lực vật chất cho hoạt động của triều đình.
- Phụng Tiên Cung: Nơi thờ cúng các vị Hoàng đế và Hoàng hậu triều Nguyễn, thể hiện sự tôn trọng và tưởng nhớ của các thế hệ sau.
- Cơ Hạ Viên: Vườn thượng uyển dành cho Hoàng đế và Hoàng tử đọc sách, thư giãn và học tập, thể hiện sự coi trọng giáo dục và văn hóa của triều Nguyễn.
- Diên Thọ Cung: Khu vực dành cho Hoàng Thái Hậu sinh sống, thể hiện sự hiếu thảo và tôn kính của triều đình đối với bậc mẫu nghi thiên hạ.
- Trường Sanh Cung: Ban đầu là nơi ngắm cảnh, sau trở thành nơi ở của Thái Hoàng Thái Hậu, thể hiện sự quan tâm và chăm sóc của triều đình đối với các bậc cao niên trong Hoàng tộc.
Bản đồ Kinh Thành Huế năm 1933, thể hiện rõ bố cục và quy mô kiến trúc của khu vực Hoàng Thành bên trong.
Kiến trúc Cung điện Hoàng Gia Huế mang đậm phong cách kiến trúc cung đình Huế, với sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc truyền thống Việt Nam và ảnh hưởng từ kiến trúc Trung Hoa. Các công trình kiến trúc trong Hoàng Thành được xây dựng với nhiều loại hình khác nhau như điện, miếu, cung, lầu, gác, đình, tạ…, mỗi loại hình mang một chức năng và đặc điểm kiến trúc riêng biệt. Vật liệu xây dựng chủ yếu là gỗ quý, đá, gạch và ngói, được chế tác tinh xảo và sử dụng hài hòa, tạo nên vẻ đẹp trang nghiêm, lộng lẫy nhưng vẫn gần gũi với thiên nhiên.
Phân Loại Kiến Trúc Cung Điện Hoàng Gia Huế: Từ Miếu Mạo Đến Lầu Các
Kiến trúc Cung điện Hoàng Gia Huế thể hiện sự phân cấp rõ ràng, được thể hiện qua tên gọi và quy mô của các công trình. Dựa trên chức năng và vị trí trong Hoàng Thành, kiến trúc Cung điện Hoàng Gia Huế có thể được phân loại thành các loại hình chính sau:
1. Kiến trúc Miếu: Là công trình thờ cúng chính, có vị trí trung tâm và quy mô lớn nhất trong các khu vực thờ tự. Kiến trúc Miếu thường có dạng “Trùng Thiềm Điệp Ốc” (hai tầng mái, nhiều lớp mái), thể hiện sự uy nghi và trang trọng.
2. Kiến trúc Điện: Là công trình có chức năng đa dạng, vừa là nơi làm việc, sinh hoạt của Hoàng đế và Hoàng gia, vừa là nơi thờ cúng. Kiến trúc Điện có thể có quy mô lớn hoặc nhỏ tùy thuộc vào chức năng và vị trí, nhưng đều mang vẻ đẹp lộng lẫy và tinh tế. Điện Thái Hòa là một ví dụ tiêu biểu cho kiến trúc Điện trong Cung điện Hoàng Gia Huế.
3. Kiến trúc Cung Các: Là các công trình có chức năng phục vụ sinh hoạt, nghỉ ngơi, giải trí của Hoàng gia như lầu, gác, đình, tạ… Kiến trúc Cung Các thường có quy mô nhỏ hơn Miếu và Điện, nhưng vẫn được chăm chút về mặt thẩm mỹ, tạo nên không gian thư thái và tao nhã.
Ngoài ra, trong Cung điện Hoàng Gia Huế còn có các loại hình kiến trúc khác như Phủ (nơi làm việc của quan lại), Đường, Vu, Viện (nơi ở, giải trí), Tự, Am (công trình tôn giáo), Ty, Khố, Trù (công trình phụ trợ), Sở (nhà bếp), Xá, Vệ (nơi ở của lính canh), Lang (hành lang), Hiên (hiên nhà), Phòng (phòng làm việc, kho), Đài (đài canh), Môn (cổng)… Sự đa dạng về loại hình kiến trúc đã tạo nên một quần thể Cung điện Hoàng Gia Huế phong phú và độc đáo.
Mặt bằng tổng thể Hoàng Thành Huế năm 1928, minh họa sự phân bố các khu vực chức năng và công trình kiến trúc.
Trong số các loại hình kiến trúc đa dạng đó, có thể nhận diện ba nhóm kiến trúc chính, đại diện cho phong cách và quy chế kiến trúc Cung điện triều Nguyễn:
- Kiến trúc Miếu: Tiêu biểu với kiểu “Trùng Thiềm Điệp Ốc” và “Phương Đình”, thể hiện sự uy nghiêm và linh thiêng.
- Kiến trúc Điện: Đa dạng với các kiểu “Trùng Thiềm Điệp Ốc” (2 nóc, 3 nóc) và “Phương Đình”, phản ánh sự quyền lực và tinh tế.
- Kiến trúc Cung Các: Phong phú với các kiểu Lâu/Các, Đường, Vu, Viện, Hiên, Đình, Tạ, Trù, Khố, Lang, mang đến sự đa dạng về không gian và công năng.
Một số công trình kiến trúc tiêu biểu trong Hoàng Thành Huế, minh họa sự đa dạng về kiểu dáng và phong cách.
Kết Luận: Cung Điện Hoàng Gia Huế – Di Sản Vô Giá Của Việt Nam
Cung điện Hoàng Gia Huế không chỉ là một công trình kiến trúc đồ sộ mà còn là một di sản văn hóa, lịch sử vô giá của Việt Nam. Nơi đây lưu giữ những giá trị tinh thần, văn hóa và nghệ thuật đặc sắc của triều Nguyễn, phản ánh một giai đoạn lịch sử quan trọng của dân tộc. Dù đã trải qua nhiều biến cố và thăng trầm, Cung điện Hoàng Gia Huế vẫn giữ nguyên vẹn vẻ đẹp cổ kính, uy nghiêm và là điểm đến hấp dẫn du khách trong và ngoài nước khi đến với Huế.
Khám phá Cung điện Hoàng Gia Huế không chỉ là hành trình tham quan một di tích lịch sử mà còn là cơ hội để chúng ta tìm hiểu về kiến trúc cung đình độc đáo, về văn hóa và lịch sử triều Nguyễn, và cảm nhận sâu sắc hơn về vẻ đẹp và giá trị của di sản Việt Nam. Hãy đến Huế và chiêm ngưỡng tận mắt vẻ đẹp của Cung điện Hoàng Gia, để hiểu thêm về một phần lịch sử và văn hóa đặc sắc của dân tộc.
Mặt bằng điện Thái Hòa, công trình kiến trúc quan trọng bậc nhất trong Cung điện Hoàng Gia Huế, nơi diễn ra các buổi thiết triều của vua Nguyễn.
Mặt cắt dọc điện Thái Hòa, thể hiện cấu trúc và quy mô hoành tráng của công trình kiến trúc cung đình.
Tài liệu tham khảo
1. Quốc Sử Quán triều Nguyễn, Trung tâm KHXH&Nhân văn quốc gia, Viện sử học (2002). Đại Nam Thực Lục. NXB Giáo dục. Tập 1, 5
2. Văn hoá tùng thư (1960). Đại Nam Nhất Thống Chí, Kinh Sư. NXB Nha văn hoá Bộ Quốc-gia Giáo-dục. Tập 6.
3. Ngô Đức Thọ, Nguyễn Văn Nguyên, Philippe Papin (2003). Đồng Khánh Địa Dư Chí. NXB Thế Giới. tr.XXI.
4. Nội Các triều Nguyễn (1993). Khâm Định Đại Nam Hội Điển Sự Lệ. NXB Thuận Hoá. Tập 13.
5. Các bản vẽ kiến trúc được cung cấp bởi Viện nghiên cứu di sản thế giới của ĐH Waseda, Nhật Bản và tài liệu nghiên cứu của TS.KTS Lê Vĩnh An.
6. Bản đồ minh hoạ được trích dẫn từ tài liệu B.A.V.H (1924, 1928, 1933) và ảnh chụp hiện trạng (2019, 2020) của tác giả.