Hồ Gươm, trái tim của Hà Nội, không chỉ là một danh lam thắng cảnh mà còn là nơi lưu giữ những câu chuyện huyền bí về rùa thần. Hình ảnh rùa vàng ngậm kiếm đã ăn sâu vào tâm thức người Việt, trở thành biểu tượng của lòng yêu nước, tinh thần chính nghĩa và khát vọng hòa bình. Tuy nhiên, giữa truyền thuyết và thực tế, đâu là sự thật về loài rùa đặc biệt này?
Rùa Trong Quan Niệm Dân Gian Việt Nam
Trong văn hóa Á Đông nói chung và Việt Nam nói riêng, rùa được tôn kính là một trong “tứ linh” (long, lân, quy, phượng), biểu tượng của sự trường tồn, sức mạnh và trí tuệ. Khác với ba linh vật còn lại chỉ tồn tại trong tưởng tượng, rùa là loài vật có thật, càng làm tăng thêm giá trị tâm linh của nó trong đời sống con người.
Rùa được xem là sự cân bằng giữa âm và dương, với bụng phẳng tượng trưng cho đất (âm) và mai khum tượng trưng cho trời (dương). Hình ảnh rùa đội bia thường được dân gian liên tưởng đến hạnh phúc, sự phát triển bền vững và khả năng chịu đựng phi thường. Rùa còn là biểu tượng của sự cao quý, sự vững chãi của xã tắc và sự trường tồn của dân tộc.
Rùa đội bia tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám, Hà Nội
Hình ảnh rùa đội bia tiến sĩ tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám là minh chứng rõ ràng nhất cho sự coi trọng hình tượng rùa của các triều đại phong kiến Việt Nam. Từ truyền thuyết Lê Lợi trả gươm cho rùa vàng đến việc dựng bia tiến sĩ trên lưng rùa, có thể thấy các vua triều Lê rất chú trọng đến hình tượng rùa, biểu tượng của sự trường tồn và trí tuệ.
Từ Lục Thủy Đến Truyền Thuyết Hồ Hoàn Kiếm
Câu chuyện về rùa đã xuất hiện từ thời An Dương Vương với truyền thuyết thần Kim Quy giúp vua xây thành Cổ Loa và trao móng rùa làm nỏ thần. Tuy nhiên, sự tích rùa Hồ Gươm lại gắn liền với truyền thuyết Lê Lợi trả gươm thần cho rùa vàng sau khi đánh tan quân Minh.
Theo truyền thuyết, vào đầu năm 1428, khi Lê Lợi dạo thuyền trên hồ Lục Thủy, một con rùa vàng nổi lên và tiến về phía thuyền vua. Lê Lợi nhớ lại lưỡi gươm “Thuận Thiên” mà Lê Thận trao cho mình, bèn rút gươm ra. Lưỡi gươm lập tức bay về phía rùa vàng. Rùa ngậm gươm lặn xuống đáy hồ, từ đó hồ Lục Thủy được đổi tên thành hồ Hoàn Kiếm (hồ Gươm).
Tuy nhiên, thời điểm chính xác truyền thuyết này ra đời vẫn là một dấu hỏi. Liệu câu chuyện về rùa trả gươm có liên quan đến truyền thuyết An Dương Vương, như một bài học về chữ tín và lòng biết ơn? Tại sao lại là rùa mà không phải một loài vật khác?
Nhà sử học Philippe Papan nhận định rằng mô típ anh hùng trả gươm cho rùa sau khi đánh đuổi ngoại xâm không chỉ xuất hiện ở Việt Nam mà còn phổ biến ở nhiều quốc gia Đông Nam Á.
Một điều thú vị khác là quanh hồ Gươm không có đền miếu thờ Lê Thái Tổ, mà chỉ có đình làng Kiếm Hồ thờ Lê Lợi với vai trò Thành hoàng làng. Mãi đến năm 1897, Kinh lược sứ Hoàng Cao Khải mới cho dựng tượng đồng Lê Lợi bên bờ hồ.
Vào cuối triều Lê, chúa Trịnh cho xây lầu Ngũ Long và đắp đường ngăn hồ Lục Thủy thành hai phần: Tả vọng (hồ Gươm) và Hữu vọng. Câu hỏi đặt ra là nếu rùa quý chỉ xuất hiện ở hồ Gươm, tại sao các hồ phía nam Thăng Long (hồ Ba Mẫu, Bảy Mẫu) khi còn thông với Hữu vọng lại không có loài rùa này?
Sự Thật Về Rùa Hồ Gươm
Loài rùa sống ở Hồ Gươm là rùa Hoàn Kiếm (Rafetus swinhoei), một trong những loài rùa quý hiếm nhất thế giới. Đây là loài rùa nước ngọt lớn, mai mềm, đặc hữu của Việt Nam và Trung Quốc.
Rùa Hoàn Kiếm có kích thước lớn, mai dài tới 2 mét và nặng hơn 200 kg. Chúng có tuổi thọ rất cao, có thể sống tới hàng trăm năm. Thức ăn chủ yếu của rùa Hoàn Kiếm là cá, ốc và các loài động vật thủy sinh khác.
Việc bảo tồn rùa Hoàn Kiếm là một nhiệm vụ cấp bách, bởi số lượng cá thể còn lại trên thế giới là vô cùng ít ỏi. Các nhà khoa học và các tổ chức bảo tồn đang nỗ lực nghiên cứu và triển khai các biện pháp để bảo vệ loài rùa quý hiếm này.
Kết Luận
Truyền thuyết về rùa Hồ Gươm là một phần không thể thiếu trong lịch sử và văn hóa Việt Nam. Dù thực tế về loài rùa Hoàn Kiếm có thể khác với những gì được kể trong truyền thuyết, nhưng giá trị biểu tượng của rùa Hồ Gươm vẫn vẹn nguyên. Đó là biểu tượng của hòa bình, lòng yêu nước và khát vọng về một tương lai tốt đẹp hơn. Việc tìm hiểu và bảo tồn loài rùa quý hiếm này không chỉ là trách nhiệm của các nhà khoa học mà còn là của mỗi người dân Việt Nam. Chúng ta cần chung tay bảo vệ biểu tượng văn hóa của dân tộc, để câu chuyện về rùa Hồ Gươm mãi được lưu truyền cho các thế hệ sau.