Vào ngày 25 tháng 11 năm 2005, một sự kiện trọng đại đã ghi dấu ấn sâu sắc vào lịch sử văn hóa Việt Nam khi UNESCO chính thức công nhận Không gian văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là Kiệt tác văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại. Sự kiện này không chỉ là niềm tự hào lớn lao cho dân tộc Việt Nam mà còn là lời khẳng định mạnh mẽ về giá trị văn hóa độc đáo, giàu bản sắc của vùng đất Tây Nguyên hùng vĩ. Sau Nhã nhạc Cung đình Huế, cồng chiêng Tây Nguyên vinh dự trở thành di sản văn hóa phi vật thể thứ hai của Việt Nam được thế giới tôn vinh, mở ra một chương mới trong hành trình bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống quý báu.
Không Gian Văn Hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên: Địa bàn và Chủ nhân
Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên không chỉ giới hạn trong một địa điểm cụ thể mà trải rộng trên khắp năm tỉnh thành: Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng. Nơi đây, chủ nhân đích thực của loại hình văn hóa đặc sắc này chính là cộng đồng cư dân các dân tộc bản địa Tây Nguyên, bao gồm: Bana, Xê Đăng, Mnông, Cơ Ho, Rơ Măm, Ê Đê, Gia Rai… Mỗi dân tộc mang trong mình những sắc thái văn hóa riêng biệt, nhưng tất cả đều hòa quyện, gắn bó mật thiết với cồng chiêng, xem nó như một phần không thể thiếu của cuộc sống tinh thần và vật chất.
Cồng chiêng không đơn thuần là một loại nhạc cụ, mà là tiếng nói của tâm linh, là âm thanh của núi rừng, là sợi dây kết nối con người với thế giới siêu nhiên. Đối với người Tây Nguyên, âm thanh cồng chiêng vang lên trong mọi khoảnh khắc của cuộc sống, từ những nghi lễ trọng đại, lễ hội truyền thống đến những sinh hoạt đời thường, lao động sản xuất. Tiếng cồng chiêng ngân nga, khi trầm hùng, thôi thúc, khi du dương, sâu lắng, diễn tả một cách chân thực và sống động những cung bậc cảm xúc, niềm vui, nỗi buồn, khát vọng và ước mơ của con người nơi đây.
Cội Nguồn và Lịch Sử Cồng Chiêng: Từ Đàn Đá Đến Âm Thanh Tâm Linh
Cồng chiêng Tây Nguyên không chỉ là một biểu tượng văn hóa đương đại mà còn mang trong mình một lịch sử hình thành và phát triển lâu đời, bắt nguồn từ những truyền thống văn hóa cổ xưa nhất của vùng đất này. Các nhà nghiên cứu văn hóa đã đưa ra nhiều giả thuyết về nguồn gốc của cồng chiêng, trong đó có một giả thuyết thú vị cho rằng cồng chiêng có thể là “hậu duệ” của đàn đá, một loại nhạc cụ sơ khai làm từ đá tự nhiên.
Trước khi văn hóa kim khí phát triển, người xưa đã biết sử dụng các loại khí cụ đá như cồng đá, chiêng đá. Đến thời đại đồ đồng, khi kỹ thuật luyện kim phát triển, cồng chiêng bằng đồng mới xuất hiện, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong lịch sử phát triển của loại nhạc cụ này. Từ thuở sơ khai, âm thanh cồng chiêng đã gắn liền với đời sống tâm linh và tín ngưỡng của con người. Tiếng cồng chiêng được đánh lên trong các nghi lễ mừng lúa mới, lễ hội xuống đồng, như một phương tiện giao tiếp với thế giới siêu nhiên, thể hiện lòng biết ơn đối với thần linh và cầu mong mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no.
Âm thanh cồng chiêng không chỉ đơn thuần là âm nhạc, mà còn là một phần của thiên nhiên Tây Nguyên. Nó hòa quyện với tiếng suối chảy róc rách, tiếng gió thổi rì rào qua rừng cây, tạo nên một bản giao hưởng độc đáo của núi rừng. Âm thanh ấy thấm sâu vào lòng người, trở thành một phần không thể tách rời của đời sống tinh thần và văn hóa của cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên.
Cồng Chiêng Trong Đời Sống Tinh Thần và Lễ Hội Tây Nguyên
Trong đời sống văn hóa tinh thần của người Tây Nguyên, cồng chiêng giữ một vị trí vô cùng quan trọng và không thể thay thế. Hầu như tất cả các lễ hội, nghi lễ trong năm, từ những sự kiện nhỏ như lễ thổi tai cho trẻ sơ sinh, lễ cúng máng nước, lễ mừng cơm mới, lễ đóng cửa kho, đến những lễ hội lớn mang tầm cộng đồng như lễ bỏ mả, lễ đâm trâu… đều không thể thiếu tiếng cồng chiêng. Thậm chí, trong những buổi sinh hoạt văn hóa như nghe khan (kể chuyện sử thi), tiếng cồng chiêng cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tạo không khí và truyền tải cảm xúc.
Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên di sản phi vật thể UNESCO
Tiếng cồng chiêng không chỉ là âm thanh của hiện tại mà còn là sợi dây kết nối quá khứ, hiện tại và tương lai. Nó là tiếng nói của tổ tiên, là lời nhắn nhủ của các thế hệ đi trước, truyền lại cho con cháu những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp. Tiếng chiêng dài hơn đời người, tiếng chiêng nối liền, kết dính những thế hệ, tạo nên sự liên tục và bền vững của văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên.
Giá Trị Văn Hóa và Nghệ Thuật Cồng Chiêng: Hơn Cả Một Nhạc Cụ
Theo quan niệm tâm linh của người Tây Nguyên, mỗi chiếc cồng, chiếc chiêng đều ẩn chứa một vị thần linh ngự trị. Những chiếc cồng chiêng càng cổ xưa thì quyền lực của vị thần càng cao. Chính vì vậy, cồng chiêng không chỉ là nhạc cụ mà còn là vật linh thiêng, được trân trọng và giữ gìn cẩn thận. Cồng chiêng còn là biểu tượng của quyền lực, sự giàu có và địa vị xã hội. Trong quá khứ, giá trị của một chiếc chiêng có thể tương đương với hai con voi hoặc hai mươi con trâu, cho thấy giá trị vật chất và tinh thần to lớn của nó trong đời sống cộng đồng.
Trong những ngày hội lớn, hình ảnh những vòng người say sưa nhảy múa quanh ngọn lửa thiêng, bên những vò rượu cần thơm nồng, trong tiếng cồng chiêng vang vọng núi rừng đã trở thành một biểu tượng đặc trưng của văn hóa Tây Nguyên. Không gian ấy vừa mang vẻ đẹp lãng mạn, huyền ảo, vừa thể hiện sự mạnh mẽ, hoang dã của núi rừng và con người nơi đây. Chính âm thanh cồng chiêng đã góp phần tạo nên những áng sử thi, những bài thơ ca đậm chất Tây Nguyên, vừa lãng mạn, trữ tình, vừa hùng tráng, hào hùng.
Sức sống của cồng chiêng còn được thể hiện qua những câu sử thi Tây Nguyên, khẳng định tính trường tồn và sức mạnh của loại nhạc cụ này: “Hãy đánh những chiêng âm thanh nhất, những chiêng kêu trầm nhất. Đánh nhẹ nhẹ cho gió đưa xuống đất. Đánh cho tiếng chiêng vang xa khắp xứ. Đánh cho tiếng chiêng luồn qua sàn lan đi xa. Đánh cho tiếng chiêng vượt qua nhà vọng lên trời. Đánh cho khỉ trên cây cũng quên bám chặt vào cành đến phải ngã xuống đất. Đánh cho ma quỷ mê mải nghe đến quên làm hại con người. Đánh cho chuột sóc quên đào hang, cho rắn nằm ngay đơ, cho thỏ phải giật mình, cho hươu nai đứng nghe quên ăn cỏ, cho tất cả chỉ còn lắng nghe tiếng chiêng của Đăm Săn…”.
Sự Đa Dạng và Độc Đáo Của Cồng Chiêng Tây Nguyên
Nghệ thuật cồng chiêng Tây Nguyên đã trải qua hàng ngàn năm tồn tại và phát triển trên mảnh đất này, đạt đến một trình độ nghệ thuật cao và tinh tế. Cồng chiêng Tây Nguyên vô cùng đa dạng và phong phú về chủng loại, kích thước, âm sắc và kỹ thuật biểu diễn.
Hiện nay, hầu hết các buôn làng Tây Nguyên đều có những đội cồng chiêng riêng, phục vụ nhu cầu sinh hoạt văn hóa cộng đồng và các dịp lễ hội. Vào những ngày lễ tết, hình ảnh quen thuộc “bên ngọn lửa thiêng, những vòng người say sưa múa hát trong tiếng cồng chiêng vang động núi rừng” lại xuất hiện trên khắp các buôn làng, tạo nên một không gian văn hóa đậm đà bản sắc. Các nghệ nhân dân gian tài ba đã kết hợp nhuần nhuyễn các loại cồng chiêng khác nhau, tạo nên những bản nhạc với tiết tấu, hòa thanh phong phú, mang sắc thái riêng biệt và đầy cảm xúc.
Mỗi dân tộc Tây Nguyên lại có những bản nhạc cồng chiêng đặc trưng, diễn tả vẻ đẹp thiên nhiên, những câu chuyện lịch sử, và khát vọng của con người. Người Gia Rai có các bài chiêng Juan, Trum vang… Người Bana có các bài chiêng Xa Trăng, Sakapo, Atâu, Tơrơi… Âm thanh cồng chiêng còn là chất men say, lôi cuốn cả nam lẫn nữ hòa mình vào những điệu múa uyển chuyển, hào hứng của cộng đồng trong những ngày hội làng. Đây là một sinh hoạt văn hóa dân gian đặc sắc và nổi bật nhất ở nhiều dân tộc Tây Nguyên.
Âm nhạc cồng chiêng Tây Nguyên thể hiện trình độ điêu luyện của người chơi trong việc áp dụng các kỹ năng đánh chiêng và kỹ năng chế tác. Từ việc chỉnh chiêng để tạo ra âm thanh chuẩn xác, đến việc biên chế thành dàn nhạc, cách chơi, cách trình diễn, những người dân Tây Nguyên, dù không qua trường lớp đào tạo bài bản, vẫn thể hiện được những kỹ năng điêu luyện tuyệt vời, truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Bảo Tồn và Phát Huy Văn Hóa Cồng Chiêng Trong Xã Hội Hiện Đại
Đối với người Tây Nguyên, cồng chiêng và văn hóa cồng chiêng không chỉ là tài sản vật chất mà còn là di sản văn hóa vô giá, là kết tinh của hồn thiêng sông núi qua bao thế hệ. Âm nhạc cồng chiêng Tây Nguyên không chỉ có giá trị nghệ thuật được khẳng định từ lâu trong đời sống xã hội mà còn là “tiếng nói” của con người và của thần linh theo quan niệm “vạn vật hữu linh”. Mỗi dàn cồng chiêng là tiếng nói tâm linh, tâm hồn của người Tây Nguyên, diễn tả những cung bậc cảm xúc trong cuộc sống lao động và sinh hoạt hàng ngày.
Các tộc người ở Tây Nguyên sử dụng cồng chiêng theo những cách thức riêng để chơi những bản nhạc mang đậm bản sắc dân tộc mình. Trải qua bao năm tháng, cồng chiêng đã trở thành một nét văn hóa đặc trưng, đầy sức quyến rũ của Tây Nguyên. Cồng chiêng chính là cuộc sống, là hơi thở của người Tây Nguyên. Nghe tiếng cồng chiêng, người ta có thể cảm nhận được cả không gian săn bắn, không gian nương rẫy, không gian lễ hội… của vùng đất này.
Mỗi dân tộc, mỗi vùng miền lại có những đặc trưng riêng về cồng chiêng. Cồng chiêng có thể được dùng đơn lẻ, hoặc dùng theo dàn, theo bộ từ 2 đến 12 chiếc, thậm chí có bộ lên đến 18 đến 20 chiếc như bộ chiêng của người Gia Rai. Dàn cồng chiêng Tây Nguyên được tổ chức như một dàn nhạc thực thụ, có thể diễn tấu những bản nhạc đa âm với nhiều hình thức hòa điệu khác nhau. Điều đặc biệt là trong dàn nhạc này, mỗi người chỉ đánh một chiếc cồng hoặc chiêng (cồng là loại có núm, chiêng không có núm), tạo nên sự phối hợp độc đáo và tinh tế.
Trong lễ công bố Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là kiệt tác văn hóa phi vật thể của nhân loại, ông Koichiro Matsuura – Tổng Giám đốc UNESCO đã phát biểu: “Tôi đã được thưởng thức loại hình âm nhạc cồng chiêng rất riêng của Việt Nam và cũng được thấy những nhạc cụ rất độc đáo trong dàn nhạc cồng chiêng của các dân tộc Tây Nguyên. Đây là nét văn hóa truyền thống rất riêng của Việt Nam, rất tuyệt vời và đặc sắc. Việc công nhận Danh hiệu Kiệt tác di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại đối với Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là rất xứng đáng”.
Văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên không chỉ là một di sản văn hóa quý báu của Việt Nam mà còn là một kho tàng văn hóa vô giá của nhân loại. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của văn hóa cồng chiêng không chỉ là trách nhiệm của riêng người dân Tây Nguyên mà còn là của cả cộng đồng quốc gia và quốc tế, để âm thanh cồng chiêng mãi vang vọng, lan tỏa những giá trị văn hóa độc đáo và tinh thần nhân văn sâu sắc đến muôn đời sau.