Âm nhạc, một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Việt, được ví như món ăn nuôi dưỡng tâm hồn. Nền âm nhạc Việt Nam tự hào sở hữu một kho tàng di sản phong phú, đa dạng, phản ánh rõ nét bản sắc văn hóa độc đáo của dân tộc.
Đặc trưng nổi bật của âm nhạc Việt Nam là sự phát triển đa dạng theo từng vùng miền. Từ Bắc chí Nam, mỗi vùng đều có những giai điệu âm nhạc riêng biệt, tạo nên những nét đặc trưng không thể trộn lẫn, góp phần làm nên bức tranh tổng thể về bản sắc văn hóa Việt Nam. Chính sự phong phú trong âm nhạc đã kéo theo sự đa dạng của các loại nhạc cụ. Theo thống kê, Việt Nam có hàng trăm loại nhạc cụ khác nhau, từ những nhạc cụ được sáng tạo tại chỗ, mang đậm tính bản địa, đến những nhạc cụ được du nhập từ nhiều con đường khác nhau, nhưng đã được dân tộc hóa, bản địa hóa để phù hợp với thẩm mỹ âm nhạc của người Việt.
Hành trình khám phá những nhạc cụ dân tộc độc đáo
Đàn Tranh – Tiếng tơ ngân vọng hồn Việt
Đàn tranh, còn được biết đến với tên gọi đàn thập lục, là một nhạc cụ truyền thống có dáng hộp chữ nhật dài khoảng 110 – 120cm. Đàn có phần đầu lớn với các lỗ để cài dây và phần đầu nhỏ gắn khóa lên dây, số lượng dây đàn dao động từ 16 đến 25 tùy theo loại.
Mặt đàn được làm bằng gỗ ván ngô đồng, dày khoảng 0.05 – 0.1cm, kết hợp với ngựa đàn (con nhạn) nằm giữa giúp gác dây và điều chỉnh âm thanh. Dây đàn làm từ kim loại với nhiều kích cỡ khác nhau. Để chơi đàn tranh, người ta sử dụng móng gảy làm từ kim loại, đồi mồi hoặc sừng.
Đàn Tranh Việt Nam
Tiếng đàn tranh trong trẻo, ngân vang, thường được dùng để độc tấu, hòa tấu, đệm hát, ngâm thơ, hoặc trong các dàn nhạc tài tử và hòa nhạc cùng các nhạc cụ dân tộc khác.
Sáo Trúc – Hồn quê trong từng nốt nhạc
Sáo trúc, một hình ảnh quen thuộc trong văn hóa và đời sống tinh thần của người Việt, đã xuất hiện từ lâu trong văn thơ và âm nhạc dân gian. Sáo thường được làm từ trúc hoặc tre, có đường kính khoảng 1,5cm và dài 30cm.
Sáo trúc có khả năng truyền tải âm nhạc một cách nhẹ nhàng và đầy cảm xúc, với âm vực rộng hai quãng tám. Âm thanh của sáo trúc trong sáng, réo rắt và vui tươi, mang đến cảm giác thư thái, bình yên.
Sáo trúc thường được dùng để độc tấu hoặc hòa tấu cùng dàn nhạc giao hưởng, cổ truyền, thính phòng, thậm chí cả trong nhạc hiện đại.
Đàn Bầu – Tiếng lòng của dân tộc
Đàn bầu, hay còn gọi là đàn độc huyền cầm, là một nhạc cụ dân tộc độc đáo của Việt Nam. Đàn được chơi bằng que hoặc miếng gảy và có hai loại chính: đàn bầu thân tre và đàn bầu hộp gỗ.
Đàn bầu thân tre thường được sử dụng trong hát Xẩm, với thân đàn làm từ một đoạn tre dài khoảng 120cm và đường kính khoảng 15cm. Đàn bầu hộp gỗ là phiên bản cải tiến, được sử dụng bởi những người chơi đàn chuyên nghiệp, với nhiều kích thước khác nhau.
Đàn bầu có một dây chạy dọc thân đàn, trước đây làm bằng tơ tằm, sau này được thay bằng dây sắt. Cần đàn được làm bằng một nửa quả bầu nậm, có tác dụng làm tăng âm lượng của đàn. Âm thanh của đàn bầu sâu lắng, ngọt ngào và đầy tình cảm, chạm đến trái tim người nghe.
Đàn Tỳ Bà – Vẻ đẹp Á Đông hòa quyện
Đàn tỳ bà là một loại nhạc cụ dây có nguồn gốc từ Trung Quốc (Pipa) và Nhật Bản (Biwa). Tuy nhiên, qua thời gian, đàn tỳ bà đã được cải tiến để phù hợp với âm nhạc và văn hóa Việt Nam.
Mặt đàn tỳ bà được làm bằng gỗ ngô đồng, thùng đàn và cần đàn gắn liền với nhau. Đàn có hình dáng nhỏ nhắn, mặt đàn làm bằng gỗ xốp, nhẹ và để mộc. Phần cuối thân đàn mắc dây gọi là ngựa đàn, bầu đàn được chạm khắc cầu kỳ với hình chữ thọ hoặc hình con dơi. Đầu đàn gắn 4 trục gỗ để lên dây.
Đàn tỳ bà có kích thước dài khoảng 95 – 100cm. Cần đàn gắn 4 miếng ngà cong vòm gọi là Tứ Thiên Vương và 8 phím đàn làm bằng gỗ hoặc tre. Đàn tỳ bà cổ dùng dây tơ tằm, còn ngày nay thường dùng dây nilon.
Đàn Đáy – Âm thanh của ca trù
Đàn đáy ra đời vào thời nhà Lê, thế kỷ XV-XVII, là cây đàn có kích thước dài nhất do người Việt sáng tạo. Tên gọi cũ của đàn là Vô để cầm, có nghĩa là đàn không đáy.
Đàn đáy thường được sử dụng trong hát ca trù, hát ả đào, trình diễn cùng phách và trống đế. Âm thanh của đàn đáy có chút buồn, hiu hắt, tạo nên không gian âm nhạc đặc trưng của ca trù.
Đàn đáy có 7 cung đều, giúp người nghệ sĩ dễ dàng chuyển đổi giữa các âm vực mà không cần vặn dây. Khả năng tạo ra các ngón chùn khi bấm phím là một nét độc đáo của đàn đáy.
Đàn Nguyệt – Ánh trăng trong âm nhạc
Đàn nguyệt, còn được gọi là đàn kìm, là một nhạc cụ được sử dụng rộng rãi trong dòng nhạc cung đình và nhạc cổ. Đàn nguyệt ra đời và phát triển từ thế kỷ XI và đến nay vẫn là một nhạc cụ quan trọng trong âm nhạc Việt Nam.
Cần đàn dài, phím đàn cao, tạo ra âm thanh mềm mại, nhấn nhá. Âm thanh của đàn nguyệt vang, tươi, sâu lắng và phong phú, lúc trầm lúc bổng, phù hợp với nhiều thể loại âm nhạc.
Đàn nguyệt được sử dụng trong hòa tấu, nhạc lễ và hát văn. Cách chơi đàn cũng rất phong phú, có thể độc tấu, hòa tấu hoặc đệm hát.
Đàn Nhị (Đàn Cò) – Tiếng tơ đồng vọng
Đàn nhị, hay còn gọi là đàn cò, là một nhạc cụ có tuổi thọ lâu đời trong âm nhạc dân gian truyền thống Việt Nam. Đàn nhị đóng vai trò quan trọng trong dàn nhạc dân tộc.
Tên gọi “đàn cò” xuất phát từ hình dáng của đàn, giống như một con cò với trục dây chỉa xuống tựa mỏ cò, thân đàn như thân cò và cần đàn tựa cổ cò. Tiếng đàn nghe lạnh lẽo giống tiếng cò kêu.
Đàn cò thường được dùng trong dàn nhạc cải lương, ngũ âm, bát âm, dân ca và nhạc tài tử. Ngày nay, đàn nhị còn được sử dụng trong những bản nhạc buồn và các bài hát quê hương.
Đàn Tam Thập Lục – Âm thanh rộn rã
Đàn tam thập lục, với 36 dây, là một nhạc cụ dây thuộc bộ gõ của nhạc cụ dân gian Việt Nam. Đàn có hình thang cân, mặt đàn làm bằng gỗ xốp, nhẹ, phần giữa đàn hơi vòm lên. Thành đàn và cần đàn làm bằng các loại gỗ cứng.
Đàn sử dụng dây kim khí và que gõ làm bằng tre mỏng, dẻo, đầu que gõ được quấn dạ để tiếng đàn êm hơn. Âm thanh của đàn tam thập lục thánh thót, rộn rã, thường được dùng trong dàn nhạc cải lương, chèo, độc tấu, đệm hát hoặc chơi trong dàn nhạc dân tộc tổng hợp.
Đàn Tam – Tiếng vọng từ quá khứ
Đàn tam có mặt bầu vàng, bít da trăn. Trước đây, đàn tam thường được chơi với dàn nhạc bát âm. Ngày nay, đàn tam có nhiều kích cỡ khác nhau, được sử dụng với nhiều mục đích khác nhau.
Âm thanh của đàn tam vang, sáng, ấm áp, nhưng ở các quãng thấp thì hơi đục. Vì thế, đàn thường được dùng để chơi những giai điệu nhạc khỏe khoắn.
Đàn Sến – Âm hưởng miền Nam
Đàn sến là một nhạc cụ dây gảy có nguồn gốc từ nước ngoài, du nhập vào Việt Nam và trở thành nhạc cụ dân tộc, phổ biến ở miền Nam.
Âm thanh của đàn sến tươi sáng, giống đàn nguyệt nhưng trong trẻo hơn và độ vang không bằng. Đàn sến thường được sử dụng trong dàn nhạc cải lương hoặc sân khấu tuồng.
Đàn Đá – Tiếng thì thầm của núi rừng
Đàn đá là một loại nhạc cụ đặc biệt, với những phiến đá nhỏ mỏng cho âm cao, đá to cho âm trầm. Tiếng đàn đá nghe như lời thì thầm, an ủi những nỗi niềm trong cuộc sống.
Đàn Gáo – Âm sắc trầm ấm
Đàn gáo phát triển từ đàn nhị, còn được gọi là đàn hồ. Đàn gáo to và dài hơn đàn nhị, có đôi nét giống đàn hồ cầm của Trung Quốc về cách chơi và tính năng.
Đàn gáo được làm bằng một nửa gáo dừa to, bịt mặt gỗ để làm bầu đàn.
Âm thanh của đàn gáo trầm hơn đàn nhị, đầy đặn và chắc chắn hơn đàn cò, âm sắc đẹp, ấm, hơi trầm, mang lại cảm xúc lắng đọng. Đàn gáo thường được dùng trong dàn nhã nhạc, tuồng, phường bát âm, sân khấu chèo. Đây là loại nhạc cụ quan trọng trong hát xẩm, đệm hát.
Đàn T’Rưng – Âm vang núi rừng Tây Nguyên
Đàn T’Rưng là một nhạc cụ dân tộc có xuất xứ ở Tây Nguyên. Đàn có từ 5-7 ống rỗng được cắt dài ngắn khác nhau tạo nên âm sắc khác nhau. Một số dòng đàn T’Rưng chuyên nghiệp có từ 12 – 16 ống xếp thành hàng trên đàn.
Đàn T’Rưng có khoảng âm rộng tới 3 quãng 8. Ống nhỏ ngắn phát ra âm cao, ống to phát ra âm trầm. Đàn T’Rưng có âm sắc độc đáo, tiếng đàn không quá vang và to.
Đàn Đoản (Đàn Tứ) – Âm thanh vui tươi
Đàn đoản, còn được gọi là đàn tứ, đàn mặt trời, đàn nhật, là một nhạc cụ dây loại dọc, truyền thống của dân tộc Việt và một vài dân tộc thiểu số ở miền Bắc.
Đàn đoản có 4 dây bằng tơ, được xếp phím 7 âm chia đều. Âm thanh của đàn đoản giòn vang, phù hợp với những giai điệu vui tươi, dí dỏm. Đàn đoản được dùng trong nhạc bát âm, cải lương hoặc tuồng, và trong dàn nhạc dân tộc hòa tấu.
Khèn – Tiếng gọi của núi rừng
Khèn là một nhạc cụ thuộc bộ hơi, có cấu trúc phức tạp, gồm nhiều ống trúc xếp cạnh nhau. Thiết kế mỗi đầu cắm xuyên qua bầu khèn giống như hình bắp chuối có tác dụng làm hộp cộng hưởng khèn.
Khèn là nhạc cụ của dân tộc Mường, Thái, H’mông. Người Mường sử dụng khèn để đệm cho hát, người H’Mông dùng khèn để giao duyên trai gái. Âm sắc của khèn giòn, các ống khác nhau sẽ phát ra âm sắc khác nhau. Trong ống có lưỡi gà làm bằng bạc hoặc đồng dát mỏng.
Cồng Chiêng – Linh hồn Tây Nguyên
Cồng chiêng là nhạc cụ thuộc bộ đồng, ra đời từ thời văn hóa đồng thau Đông Sơn. Cồng chiêng được chế tác từ hợp kim đồng pha chì và thiếc. Cồng là loại mặt có núm, chiêng là loại mặt không núm.
Cồng chiêng càng nhỏ có tiếng càng cao, cồng chiêng càng lớn âm sắc càng trầm. Cồng chiêng là nhạc cụ quan trọng của văn hóa Việt Nam, gắn liền với hình ảnh đồng bào dân tộc Tây Nguyên.
Âm nhạc dân tộc thiểu số – Bản sắc độc đáo
Nhạc cụ dân tộc Mường
Sáo ôi là một nhạc cụ độc đáo của dân tộc Mường, là một loại sáo dọc có 4 lỗ, được tạo nên từ một ống nứa tép. Người Mường ví âm thanh của sáo ôi như “Tiếng gọi của tình yêu”, sáng trong như lời thì thầm của gió.
Nhạc cụ dân tộc Khmer
Nhạc cụ ngũ âm là dàn nhạc truyền thống tiêu biểu của người Khmer Nam bộ, được tổng hợp bởi 5 loại chất liệu gồm đồng, sắt, gỗ, da và hơi. Dàn nhạc ngũ âm được biểu diễn bởi 9 loại nhạc khí khác nhau.
Nhạc cụ dân tộc Tày
Đàn Tính (Tính tẩu) là loại nhạc cụ độc đáo của người Tày, gắn bó với đời sống của người dân tộc Tày trong các dịp lễ, hội, trao duyên.
Kết luận
Văn hóa nhạc cụ truyền thống của dân tộc Việt là một kho tàng vô giá, cần được bảo tồn và phát huy. Mỗi loại nhạc cụ mang một vẻ đẹp riêng, góp phần tạo nên sự đa dạng và phong phú của nền âm nhạc Việt Nam. Việc tìm hiểu và khám phá những nhạc cụ này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản sắc văn hóa dân tộc, mà còn khơi gợi niềm tự hào và tình yêu đối với quê hương, đất nước. Hãy cùng nhau gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp này cho các thế hệ mai sau.