Huế, vùng đất cố đô, mang trong mình một di sản kiến trúc độc đáo – nhà Rường. Dù nhà Rường xuất hiện ở nhiều vùng miền, từ Bắc chí Nam, nhưng nhắc đến nhà Rường, người ta lại nghĩ ngay đến Huế mộng mơ. Kiến trúc nhà Rường Huế có gì đặc biệt mà lại in sâu vào tâm trí như vậy? Hãy cùng khám phá những nét tinh túy của loại hình kiến trúc này.
Nguồn gốc và không gian nhà Rường Huế
Xuất hiện từ rất sớm, có lẽ từ thế kỷ XVIII hoặc trước đó, nhà Rường đã hiện diện trong các ghi chép của giáo sĩ và thương nhân nước ngoài khi đến Huế. Họ miêu tả chúa Nguyễn sống trong những ngôi nhà Rường lộng lẫy, cột kèo chạm trổ tinh xảo. Tuy nhiên, quá trình hình thành và phát triển của kiến trúc nhà Rường chắc chắn không hề đơn giản. Có giả thuyết cho rằng nhà Rường có nguồn gốc từ nhà sàn gỗ của người Mường vùng Thanh – Nghệ, theo chân những cuộc di dân vào Nam từ thế kỷ XIV-XV và được biến đổi để thích nghi với điều kiện địa lý mới.
Kiến trúc nhà Rường Huế không chỉ là một ngôi nhà gỗ đơn thuần mà còn là sự kết hợp hài hòa giữa nhà và vườn. Nhà Rường thường nằm trong một khuôn viên rộng rãi, được bao bọc bởi tường thành kiên cố hoặc hàng rào cây xanh tỉa tót. Không gian vườn chiếm phần lớn diện tích, tạo nên một bức tranh xanh mát quanh năm. Trong khuôn viên này, ngoài nhà chính (nhà Rường), còn có nhà phụ, am miếu, bình phong, cổng, và đôi khi cả mộ phần của tổ tiên. Cách bố trí thường theo kiểu chữ Đinh, chữ Khẩu, hoặc “Nội Công Ngoại Quốc”, thể hiện tính khép kín và hướng nội đặc trưng của nhà vườn Huế.
Phân loại và kết cấu nhà Rường Huế
Nhà Rường Huế có nhiều loại hình khác nhau. Dựa vào vật liệu xây dựng, có nhà gỗ, nhà tre, nhà tranh, nhà ngói… Dựa vào cấu trúc không gian, có nhà một gian, nhà một gian hai chái, nhà ba gian, nhà năm gian… Dựa vào hình dáng, có nhà vuông, nhà bánh ú, nhà băng… Phổ biến nhất là nhà Rường một gian hai chái, được coi là kiểu nhà tiêu chuẩn để tìm hiểu về cách thức xây dựng nhà Rường.
Bộ khung gỗ, hay còn gọi là bộ giàn trò, là phần quan trọng nhất của nhà Rường. Đây là sự kết hợp tinh tế giữa các cấu kiện cột, kèo, xuyên, trến, xà, đòn tay, được liên kết với nhau bằng mộng, không sử dụng đinh, tạo nên một bộ khung vững chắc. Bộ giàn trò được đặt trên nền nhà cao ráo thông qua các chân đá táng được chạm khắc công phu với nhiều hình dáng khác nhau như vuông, chữ nhật, búp sen, trái bí ngô… vừa chống ẩm mốc, vừa thể hiện giá trị của công trình.
Nền nhà thường được đắp bằng đất sạch trộn vôi, tro để chống mối mọt và ẩm ướt. Người giàu có thường bó vỉa nền nhà bằng đá thanh, đá cẩm thạch, trong khi người bình dân sử dụng đá tổ ong, đá núi hoặc gạch vồ. Mặt nền có thể lát gạch Bát Tràng, gạch hoa tráng men, hoặc để nền đất. Hệ mái nhà Rường thường có độ dốc lớn để thoát nước mưa, lợp bằng ngói âm dương, ngói liệt hoặc tranh.
Không gian và vật liệu xây dựng
Không gian nhà Rường được thiết kế theo triết lý phương Đông, thể hiện sự cân bằng và hài hòa. Điểm trung tâm của ngôi nhà, gọi là điểm Giáp Chuông, là giao điểm của hai đường tim nhà theo trục Bắc-Nam và Đông-Tây. Từ điểm này, không gian được chia thành bốn phần: Tiền, Hậu, Tả, Hữu. Mỗi phần đều có chức năng riêng, ví dụ như gian giữa để tiếp khách và thờ cúng, buồng phía Đông cho gia chủ (nam), buồng phía Tây cho nữ giới, phía sau là Hậu liêu dành cho con cái hoặc làm kho. Một không gian đặc biệt khác là Tra (Rầm Thượng), một kho chứa đồ đặt trên trần nhà, dùng để cất giữ lương thực và tài sản quý giá.
Người Huế thường sử dụng gỗ mít, gỗ gõ làm cột, gỗ kiền kiền, chua, huỷnh làm khung mái. Gỗ lim ít được sử dụng vì được coi là linh mộc. Các vật liệu khác như đá, ngói, gạch cũng được lựa chọn kỹ lưỡng.
Nghi lễ và ý nghĩa văn hóa
Việc xây dựng nhà Rường gắn liền với nhiều nghi lễ truyền thống như lễ Phạt Mộc, lễ Động Thổ, lễ Thượng Trụ, lễ Thượng Lương, lễ Gài Nóc, lễ Tống Mộc, lễ Nhập Trạch, lễ An Vị và cuối cùng là lễ Tân Gia. Việc xây nhà Rường được coi là một sự kiện trọng đại, thường chỉ những người đến tuổi 50 mới dám thực hiện. Ngôi nhà và khu vườn xung quanh được chăm chút tỉ mỉ, thể hiện trình độ văn hóa và địa vị xã hội của gia chủ.
Kết luận
Kiến trúc nhà Rường Huế là một di sản văn hóa quý báu, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa kiến trúc, thiên nhiên và triết lý phương Đông. Tuy nhiên, sự phát triển của xã hội hiện đại đang đặt ra nhiều thách thức cho việc bảo tồn loại hình kiến trúc độc đáo này. Bảo vệ và phát huy giá trị của nhà Rường Huế là trách nhiệm của mỗi người, để giữ gìn nét đẹp truyền thống cho các thế hệ mai sau. Bạn đã từng có dịp chiêm ngưỡng vẻ đẹp của nhà Rường Huế chưa?